Prof. dr hab. Henryk Gapski
BOŻOGROBCY W POLSCE
Krótki zarys dziejów i stan obecny
V. Ustanowienie zwierzchnictwa w Polsce
Działanie zakonów rycerskich nie znajdowało w Polsce długi czas należytego zrozumienia. Zbyt przykra i mało zachęcająca była "lekcja krzyżacka", zaś Maltańczycy co prawda zagrzali u nas trochę miejsca, byli jednak i są zbyt elitarni, by idea tego zakonu przeniknęła szerzej do społeczeństwa. Nie powiodły się również próby przeszczepienia na grunt polski idei zakonów orderowych. Szlachta, jako naród polityczny zbyt sobie ceniła równość, nawet tę wyimaginowaną i nie zgadzała się na żadne próby wprowadzania urządzeń społecznych, które mogły w jej przekonaniu prowadzić do jej różnicowania. Przykładem dobitnym tej postawy społeczeństwa szlacheckiego było odrzucenie propozycji króla Władysława IV (1632-1648) utworzenia w Polsce Zakonu Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny. Miał on skupiać, pod zwierzchnością króla 72 kawalerów, których obowiązki statuty zakonne określały w sposób następujący: "...kawalerowie obowiązani będą po Bogu i Jego Bogurodzicy Pannie, przy należnej czci dla Kościoła i Stolicy Apostolskiej, zawsze mieć przed oczyma króla i Rzeczypospolitej zbawienie, zacność i pożytki, tudzież praw ojczystych sprzymierzeńców i wolności prerogatywy". Fiasko poczynań królewskich na długo rzuciło cień na próby wprowadzenia zakonów orderowych, a nawet jakichkolwiek odznaczeń orderowych. Dopiero na początku XVIII wieku udało się królowi Augustowi II ustanowić Order Orła Białego z piękną dewizą: Pro fide, rege et lege (Za wiarę, króla i prawo). Idąc za tym przykładem ostatni król wolnej Polski Stanisław August Poniatowski ustanowił Order Świętego Stanisława. Okres zaborów na długo zahamował poczynania polskie na tym polu. A państwa zaborcze realizowały politykę destrukcji życia autentycznie polskiego, przejawem czego były między innymi kasaty zakonów działających od wieków na naszych ziemiach. W warunkach niewoli narodowej zlikwidowany został także Zakon Bożogrobców miechowskich.
W odrodzonej Polsce na nowo zaczęto budować instytucje życia polskiego. Kościół wpierw scalał a wnet zaczął rozbudowywać swoje struktury nadając im nowego blasku i znaczenia. U samego początku tych spraw znalazły się również zakony. Rozpoczął się energicznie przebiegający proces ich odradzania i zaprowadzania nowych, wyrosłych w XIX i początkach XX stulecia instytucji zakonnych. I w tych okolicznościach pojawiła się idea odrodzenia Bożogrobców. Myślano o dawnym zakonie kanoniczym jak i prężnie działającym w Europie zreformowanym Zakonie Rycerskim Grobu Bożego w Jerozolimie. W całą sprawę zaangażował się mocno Prymas ksiądz kardynał Hlond. Jak bliska mu była idea Bożogrobców świadczy jego inicjatywa zakonodawcza Towarzystwa Chrystusowego. Założonemu przez siebie zgromadzeniu nadał nazwę Kongregacji Grobu Świętego - Religiosi Sancti Sepulchri i dopiero później, miedzy innymi pod wpływem Ignacego Paderewskiego, zmienił tę nazwę na Towarzystwo Chrystusowe dla Wychodźców Polskich. W jego otoczeniu i pod jego patronatem polscy kawalerowie rycerskiego zakonu Bożogrobców rozpoczęli w końcu lat dwudziestych starania o zaprowadzenie w naszym kraju osobnego zwierzchnictwa. Zwrócono się w tej sprawie w 1928 roku w specjalnym memoriale do władz Zakonu w Rzymie. Od 10 września 1930 roku zaczął w tym kierunku działać "Miechowski Komitet Organizacyjny" z przewodniczącym Zdzisławem hr. Grocholskim i sekretarzem Zbigniewem Beliną-Prażmowskim, komandorami Zakonu na czele. Wybuch II wojny światowej pokrzyżował, niestety skutecznie, ówczesne zabiegi polskich rycerzy Bożogrobców. Do tej idei jeszcze w obliczu spraw wojennych powrócił bp Józef Gawlina ordynariusz polowy Wojska Polskiego. Wysiłki nad zorganizowaniem polskiej gałęzi rycerzy Bożogrobców czyniono także po wojnie w kołach polskich w Londynie.
Z nową inicjatywą zaprowadzenia zwierzchnictwa rycerzy Bożogrobców w Polsce wystąpiły władze generalne Zakonu. W tym celu nawiązano bezpośrednie kontakty z księdzem Prymasem Polski kardynałem Józefem Glempem. Dla zbadania możliwości jego utworzenia przybył w maju 1995 roku do naszego kraju Gubernator Generalny Zakonu Ludovico hr. Carducci Artenisio. Rezultatem tych zabiegów było mianowanie 8 grudnia 1995 kardynała Józefa Glempa Wielkim Przeorem, i tym samym formalne utworzenie Zwierzchnictwa Bożogrobców w Polsce. Dalszą pracą nad zorganizowaniem Zakonu zajął się niezwykle ofiarnie ks. prof. Andrzej F. Dziuba. Uwieńczeniem długich zabiegów nad zaprowadzeniem Zakonu Rycerskiego Bożogrobców w Polsce była dwudniowa uroczystość inwestytury duchownych, kawalerów i dam, która odbyła się 24 i 25 marca 1996 w Warszawie. Najpierw w Prokatedrze Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i Świętego Józefa Oblubieńca Bogurodzicy odbył się obrzęd czuwania połączony z przysięgą nowych członków zakonu i poświeceniem strojów zakonnych. Dalsza część uroczystości odbyła się kolejnego dnia w Archikatedrze Świętego Jana Chrzciciela na Starym Mieście. Złożyły się na nią właściwe obrzędy inwestytury: osób duchownych przez nałożenie mucetu, kawalerów - pasowanie na rycerza i przysięgi dam. Całość uroczystości odbyła się w obecności kardynała Carlo Furno Wielkiego Mistrza Zakonu pod przewodnictwem Prymasa Polski kardynała Józefa Glempa Wielkiego Przeora. Podniosła uroczystość inicjacji Zwierzchnictwa w Polsce zaszczycili swą obecnością, obok Wielkiego Mistrza, także inni członkowie władz generalnych Zakonu oraz wielu przedstawicieli Zwierzchnictw krajowych z całego świata.
VI. Stan Zakonu w 1996 r.
Obecnie Zakon Rycerski Bożego Grobu w Jerozolimie liczy 48 zwierzchnictw i delegatur. Działają one w 28 państwach świata. Najliczniej reprezentowane są w krajach starego kontynentu europejskiego, gdzie w 18 krajach działa 19 zwierzchnictw i 4 delegatury. Struktury zakonu Bożogrobców najmocniej są rozbudowane we Włoszech - 4 zwierzchnictwa i w Hiszpanii - 2 zwierzchnictwa. Na Półkuli Zachodniej działa łącznie 19 zwierzchnictw: 4 w Kanadzie i aż 10 w USA (licząc z Puerto Rico) oraz 5 w krajach Ameryki Łacińskiej. W Australii są aktualnie 3 zwierzchnictwa, jedno na Filipinach i jedna delegatura na Tajwanie. Do zakonu należy ponad 28 tys. kawalerów i dam.