Prof. dr hab. Henryk Gapski
BOŻOGROBCY W POLSCE
Krótki zarys dziejów i stan obecny
I. Nazwa Zakonu
Nazwa Bożogrobcy odnosi się do dwu spokrewnionych lecz całkowicie oddzielnych zakonów. Oba wywodzą, się z Jerozolimy czasów wypraw krzyżowych. Pierwszy z nich był zakonem kanoników - osób duchownych, żyjących według reguły św. Augustyna i obsługiwał Bazylikę Grobu Chrystusa stanowiąc kapitułę Patriarchy Jerozolimskiego. Drugi był świeckim zakonem rycerskim powołanym dla zapewnienia bezpieczeństwa w sanktuariach Ziemi Świętej i ochrony udających się tam pielgrzymów. Kanonicy szybko otrzymali sformalizowaną strukturę zakonną i nazwę Canonici Regulares Custodes Sanctissimi Sepulchri Hierosolymitani - Kanonicy Regularni Stróże Świętego Grobu Jerozolimskiego. Zakon rycerski - Ordo Equestris stanowił bardziej luźną organizację, zaś w swoich początkach przypominał bardziej bractwo niż sformalizowany i jednolity zakon. Źródła historyczne na oświetlenie początków zakonu są nikłe, lecz na tyle wyraźne, by móc się doszukać licznych rycerzy w służbie Grobu Świętego - in servitute Sancti Sepulchri. To właśnie owi Milites Sancti Sepulchri czy też Fratres Cruciferi Dominici Sepulchri Hierosolymitani są rycerzami Bożogrobcami, którzy stanowią ciągłość dla dzisiejszego Zakonu Rycerskiego Grobu Bożego w Jerozolimie - Ordo Equestris Sancti Sepulchri Hierosolymitani.
II. Początki w Jerozolimie
Palestyna z Jerozolimą stanowią kolebkę chrześcijaństwa. Są ziemską Ojczyzną Chrystusa. To właśnie dlatego jest to Ziemia Święta, ziemia naznaczona największymi świętościami chrześcijan: Nazaretem, Betlejem i Jerozolimą z Wieczernikiem, Kalwarią i Grobem Jezusa. Przez wieki dążyły tam rzesze pielgrzymów, by "podjąć gorące modlitwy i wzmóc dobre dzieła". Nie była to jednak ziemia zaznająca pokoju. Kolejni zdobywcy tych ziem wprowadzali swoje porządki, często ogniem i mieczem prześladując miejscowych wyznawców Chrystusa. Arabowie, którzy od VII wieku zaczęli przejmować kontrolę nad światem śródziemnomorskim, opanowali również Palestynę. W roku 637 Jerozolima przeszła pod panowanie tolerancyjnego kalifa Omara, pogromcy wojsk bizantyjskich. Następcy kalifa kontynuowali jego linię polityczną i chrześcijanie przez długie lata zaznawali spokoju. Sanktuaria żyły pełnią modlitw, a z Europy przybywały w trudzie, lecz bez większych przeszkód liczne pielgrzymki. Sytuacja zmieniła się, kiedy władzę w Palestynie przejęli Fatymidzi z Egiptu, którzy rozpoczęli prześladowanie chrześcijan. W 1009 roku zburzono Bazylikę Grobu Bożego, a wyznawcy Jezusa dla ratowania życia szli na wygnanie, bądź zapierali się wiary. Po 1020 roku prześladowania ustały i Jerozolima ponownie zaludniła się chrześcijańskimi pielgrzymami. Dla wygody pielgrzymów, jeszcze w XI wieku, powstały trzy sławne hospicja: jedno ufundowane przez króla Węgier Stefana, późniejszego świętego, drugie założyli pielgrzymi niemieccy, zaś trzecie powstało staraniem Amalfitańczyków - Włochów z Amalfii i nosiło nazwę Santa Maria Latina. Chrześcijanie otrzymali pozwolenie na utworzenie nawet własnej dzielnicy, która rozciągała się wokół Bazyliki Grobu Świętego. Wkrótce nastąpiły jednak nowe prześladowania. Tym razem sprawcami ich byli nowi najeźdźcy tych ziem Turcy Seldżucy. Ten krańcowo niekorzystny dla chrześcijan stan rzeczy i całkowita niemoc cesarzy Bizancjum, którzy nie potrafili przeciwstawić się nowym barbarzyńcom, dały początek epoce Krucjat.
Na wezwanie Kościoła rycerstwo Europy ruszyło, aby zbrojnie odebrać najświętsze ze świętych miejsc Palestyny - Grób Chrystusa. W dniu 15 lipca 1099 zdobyto Jerozolimę. Na opanowanych zbrojnie ziemiach utworzono królestwo łacińskie, które w kolejnych latach umocniło swoje władanie na całym śródziemnomorskim wybrzeżu Syrii i Palestyny. Pobudowano tam liczne zamki i fortece. Dzieło Europejczyków okazało się jednak nietrwałe. Muzułmanie nie dali za wygrana i w 1187 roku pod wodzą Saladyna w wielkiej bitwie pod Hattin rozgromili wojska chrześcijańskie i ponownie opanowali Jerozolimę. Z pomocą szły kolejne wyprawy krzyżowe. Poprawiało to nieco sytuację chrześcijańskich władców tych ziem, lecz na krótko. Ostatecznie Królestwo Jerozolimskie przestało istnieć w 1291 roku po zdobyciu przez muzułmanów Akki. Większość chrześcijańskich obrońców twierdzy padła w walce, tylko nielicznym udało się okrętami ewakuować na Cypr. Odtąd wyspa ta stała się najbardziej ku wschodowi wysuniętym bastionem chrześcijańskiej Europy.
Jerozolima okresu wypraw krzyżowych stała się kolebka nowych zakonów Kościoła katolickiego. Wyrosły tam, tak wiele znaczące dla cywilizacji chrześcijańskiej zakony rycerskie, szpitalnicze i kanonicze.
Bardzo wcześnie, zaraz po opanowaniu przez krzyżowców Jerozolimy, przy odnowionym przez pierwszego władcę Królestwa łacińskiego Godfryda z Bouillon sanktuarium Grobu Chrystusa uformowała się grupa zakonników, która w 1114 roku przyjęła regułę św. Augustyna. Historycy przyjmują, że w początkach składała się ona z osób duchownych i świeckich rycerzy. Duchowni, zwani Canonici Regulares Custodes Sanctissimi Sepulchri Hierosolymitani używali czarnego odzienia, na którym widniał podwójny krzyż patriarszy koloru czerwonego. Zakon otrzymał zatwierdzenia papieskie w latach 1122-1143. W Ziemi Świętej utworzyli kongregację obejmującą 7 klasztorów; zakładali swoje klasztory także w krajach europejskich. Pierwszym ich domem w Europie był podkrakowski Miechów. Po upadku Królestwa Jerozolimskiego główna ich siedziba znajdowała się w Perugii w północnych Włoszech. Grupa rycerzy nosząca białe odzienie z czerwonym pięciokrzyżem Godfryda z Bouillon czyli krzyżem jerozolimskim zwana Fratres Cruciferi Dominici Sepulchri Hierosolymitani posługiwała zbrojnie w miejscach świętych. Stała się ona z czasem oddzielnym zakonem rycerskim. Zakon stracił jednak na znaczeniu po upadku Akki. W Europie odnowił się on w 1304 roku, ale jego organizacja przypominała bardziej bractwo niż zakon. Do właściwej struktury zakonu rycerskiego został przywrócony w drugiej połowie XIX wieku.