Bazylika Bożogrobców w Przeworsku
pod wezwaniem Świętego Ducha
Pod wezwaniem Świętego Ducha
Po zdobyciu przez króla Kazimierza Wielkiego w XIV w. Rusi Czerwonej zainteresowanie tymi ziemiami wykazywali nie tylko królowa Jadwiga i Władysław Jagiełło, ale też możnowładcy małopolscy, wspierając królów w ekspansji na Ruś. Po wyparciu w 1386 r. Węgrów z Rusi w rok później za zasługi w przywróceniu tych ziem do Polski, Jan z Tarnowa wojewoda sandomierski, przedstawiciel rodu herbu Leliwa otrzymał m.in. gród Jarosław wraz z 14 wsiami oraz Przeworsko. Staraniem właścicieli w lutym 1393 r. Przeworsk uzyskał prawa miejskie, a 28 kwietnia tegoż roku biskup lubuski erygował tu parafię. Początkowo funkcjonowała ona przy kościele św. Katarzyny na Małym Rynku. Duszpasterstwo w parafii przeworskiej powierzono Zakonowi Kanoników Grobu Bożego. Dzięki prepozytowi Stanisławowi z Książa (1383-1395) Bożogrobcy rozpoczęli swą misję. Kościół św. Katarzyny okazał się zbyt mały, więc staraniem Rafała Jakuba z Tarnowa oraz jego syna rozpoczęta została budowa nowego kościoła na terenie tzw. Kniaziego Grodziszcza.
Od początku istnienia przeworska parafia pod wezwaniem św. Ducha była hojnie uposażana. Wśród beneficjentów znajdujemy Tarnowskich i Lubomirskich. Gdy w prowincji małopolskiej wraz z Miechowem było dwanaście domów zakonnych, to w ruskiej, której ośrodkiem stał się Przeworsk - siedem domów (parafie w Leżajsku, Giedlarowej, Rudolowicach, Tuliglowach, Urzejowicach i Gniewczynie). Liczba zakonników z biegiem lat malała. Prowincja ruska skupiała w 1825 roku dwunastu Bożogrobców, z czego dziewięciu rezydowało w Przeworsku. Pierwszym prepozytem konwentu przeworskiego został Bartłomiej z Mazowsza, wybrany z sześciu przysłanych przez Stanisława z Książa, wykształconych kapłanów zdolnych do nauczania i duszpasterstwa. Działalność duszpasterska Bożogrobców wyrażała się m. in. w prowadzeniu bractw religijnych (sodalicji), przyczyniających się do szerzenia kultu Grobu Bożego, budowy formacji duchowej członków oraz poszerzania zakresu praktyk religijnych. W Przeworsku bractwo Grobu Bożego założył w 1659 roku bp przemyski Stanisław Sarnowski. Bożogrobcy w Przeworsku, oprócz obchodów Triduum Paschalnego w drugą niedzielę po Zmartwychwstaniu obchodzili tytularne święto Grobu Chrystusowego, podczas którego śpiewali w farze przeworskiej godzinki o Bożym Grobie, zaś o północy urządzali rezurekcję. W 1774 r. nabożeństwo to zatwierdził papież Benedykt XIV i zostało rozpowszechnione na terenie Polski i Litwy. W Przeworsku kultywuje się do teraz, jako uroczystość Niedzieli Grobowej. (III niedziela po Wielkanocy). Jako szczególne święto Bractwo Grobu Bożego obchodziło w ostatnią niedzielę po Zesłaniu św. Ducha. Przetrwały także pewne ślady celebracji świąt Znalezienia i Podwyższenia Krzyża Świętego. Ostatni ksiądz z zakonu Bożogrobców Kasper Mizerski pozostał proboszczem do 1846 r., mimo kasaty zakonu jako sekularyzowany zakonnik. Póżniej parafię przejęli księża diecezji przemyskiej.
Ołtarz główny Bazyliki Bożogrobców w Przeworsku
fot. Błażej Burkacki
8 grudnia 1989 r. proboszczem bazyliki został ks. dr Stanisław Szałankiewicz, przyjęty w 1998 r. w randze kawalera do reaktywowanego Zakonu Rycerskiego Grobu Bożego w Jerozolimie (obecnie już Komandor). Świątynia p. w. św. Ducha była wznoszona niemal pół wieku. W 1640 r. została otoczona murami, które stanowiły ważny element fortyfikacyjny w systemie obronnym miasta oraz częściowo jednopiętrowym budynkiem-klasztorem Bożogrobców. Kaplica Grobu Chrystusowego powstała w latach 1692-1727. W środku został wzniesiony Grób Boży, wzorowany na relikwiarzu w kształcie Grobu Jerozolimskiego z relikwią skały z Bazyliki w Jerozolimie. W 1742 r. nastąpiło połączenie kościoła z klasztorem za pomocą nadwieszonej na arkadach galerii zewnętrznej. Kościół przykryty początkowo gontami w XVII w. został pokryty blachą żelazną. Nowy hełm z miedzi na gotyckiej wieży z wzorem romboidalnym powstał ok. 1785 r. Po II wojnie światowej intensyfikacja prac renowacyjnych nastąpiła za czasów ks. Adama Ablewicza. Około 1967 r. została przywrócona dawna świetność kaplicy,w której znowu obchodzi się święta Grobu Bożego i sprawuje Eucharystię. Kościół p. w. św. Ducha podniósł papież Jan Paweł II do godności Bazyliki Mniejszej 29 grudnia 1982 r. Nowe oblicze bazylika zyskała za sprawą ks. dr Stanisława Szałankiewicza. Odrestaurował on też zabytkowy refektarz (pózny barok) i przeprowadził kompleksową konserwację dawnego kapitularza, w tym zabytkowego stropu drewnianego.
Kościół Bożogrobców w Przeworsku wraz z towarzyszącymi mu budowlami, to jeden z najlepiej zachowanych i utrzymanych w południowo-wschodniej Polsce zabytków architektury gotyckiej i równocześnie jeden z najcenniejszych. Ta wielowiekowa budowla, stanowiąca unikat nie tylko w skali regionu wymaga stałej i kosztownej renowacji. Proboszcz kontynuuje prace konserwatorskie rozpoczęte w nowym tysiącleciu. W wystroju architektonicznym wnętrza kościoła uwagę przykuwają sklepienia gwiaździste, a także gotycki łuk tęczowy z wkomponowaną weń belką dźwigającą krucyfiks, ciekawy wytwór siedemnastowiecznej snycerki. W latach 2000-2002 został przywrócony dawny wygląd ołtarza głównego. W centralnej części barokowego ołtarza umieszczona została figura Chrystusa Ukrzyżowanego, otoczona stylizowanym wyobrażeniem winorośli. Po bokach znajdują się figury św Augustyna biskupa Hippony (patrona Bożogrobców) oraz św. Jakuba Młodszego. Nad tym widnieje kartusz herbowy Bożogrobców. W drugiej kondygnacji została umieszczona figuralna dekoracja rzeźbiarska, przedstawiająca scenę koronacji Maryi, a po bokach figury św. Piotra i Pawła oraz Archanioła Michała. Ołtarz przeworski przyrównuje się do realizacji wybitnego krakowskiego snycerza epoki dojrzałego baroku - Jerzego Hankisa. Jesienią 2003 r. zmieniona została kolorystyka bazyliki. W pobliżu wielkiego ołtarza odsłonięto, umieszczone w posadzce prezbiterium średniowieczne nagrobki Rafała z Tarnowa i Anny z Szamotuł. Unikatowy gotycki zabytek stanowi spiżowa chrzcielnica, ozdobiona motywami heraldycznymi (herby Leliwa, Nałęcz, Topór oraz Bożogrobców), figuralnymi, ornamentalnymi (stylizowane lilie) oraz stosowną inskrypcją. Ambona z 1713 r. posiada na koszu rzeźby czterech ewangelistów. Nad amboną znajduje się baldachim w kształcie wieży, na której została umieszczona figura św. Grzegorza papieża. W podniebiu baldachimu została umieszczona gołębica -symbol Ducha Świętego. Na zaplecku - obraz na płótnie przestawiający św. Jana Ewangelistę, w zwieńczeniu bramki - rzeźba proroka Dawida. Nad stallami barokowymi wykonanymi w 1751 r. obecnie w odcieniu kości słoniowej (rokoko) z baldachimem zdobionym lambrekinem widnieje 16 kartuszy w zwieńczeniu przedstawiających emblematy i napisy obrazujące wielorakie działanie Ducha Świętego. Od strony południowej widać przeszklony „chórek” dla chorych księży. Później stanowił „loggię” Lubomirskich. Po lewej stronie ołtarza został umieszczony olejny obraz na płótnie z XVII w. ze sceną Ukrzyżowania z wizerunkiem Chrystusa na krzyżu, przed którym klęczą małżonkowie z trzema córkami, za postacią donatora - św. Franciszek z rozłożonymi rękoma, po prawej pod krzyżem - Matka Boża. Bliżej ołtarza głównego epitafium rodziny Rafała Tarnowskiego namalowane na desce przedstawia Matkę Najświętszą z Dzieciątkiem Jezus, trzymającym w lewej rączce owoc granatu - symbol męki. Postać Matki Bożej otoczona została obłokami na tle krzewu różanego. Po lewej stronie - Archanioł Rafał, patron dwóch klęczących Rafałów Tarnowskich: Rafała Jakuba i jego syna Rafała, oznaczonych herbem Leliwa, po prawej - św. Elżbieta z Turyngii poleca trzy klęczące niewiasty: Elżbietę żonę Rafała Jakuba oraz dwie córki Barbarę i Annę.
Od 2005 r. trwa kompleksowa renowacja kaplicy Grobu Bożego. W kopule i na jej obrzeżach konserwatorzy natrafili na malowidła tzw. chrystofanie tj. zjawienie się Chrystusa zmartwychwstałego, scenę wniebowstąpienia Chrystusa, na którego spotkanie rozchylają się ramiona Boga Ojca w otoczeniu aniołów i archaniołów. Przywrócony został oryginalny wygląd ołtarzy: Ukrzyżowania i Matki Bożej Pani Przeworskiej. Sam Grób Boży wrócił do oryginalnego kształtu, dzięki tronowi, wieńczącemu konstrukcję grobu–tempietto, dzwigającemu kopułę z krzyżem Bożogrobców na szczycie. Grób Pański składa się ze sklepionego krzyżowo przedsionka, zwanego „Kaplicą Anioła” i znacznie szerszej od niego zamkniętej od zachodu apsydy, komory grobowej, w której znajduje się mensa ołtarzowa do odprawiania Mszy św. Na zewnątrz grobu został wkomponowany złocony pięciokrzyż z kamieniem z Jerozolimskiego Grobu Pańskiego. Cały grób został pokryty 24-karatowym złotem.
W każdy piątek o godzinie ósmej można uczestniczyć w Mszy św., sprawowanej w Bożym Grobie Bazyliki Przeworskiej, po której odprawia się Koronkę do Bożego Miłosierdzia. Ja też miałam to szczęście, poprzez I czytanie głębiej przeżyć Eucharystię w pierwszy piątek października 2009 r. w dniu święta Aniołów Stróżów, od których jakże często otrzymywałam ostrzeżenia przed niebezpieczeństwem. Wraz z mężem Ryszardem znalazłam się przed kolejnym polskim pustym Grobem Chrystusa.
Małgorzata Chojnacka-Dzieszyńska OESSH